Քիմիա. Մետաղներ

Նախագծի անվանումը`»Մետաղներ»

Բովանդակությունը.Մետաղների
1).ընդհանուր բնութագիրը

«Մետաղ» բառը ծագել է հունական մետալոն արմատից, որը նշանակում է «հանք»: Պայմանականորեն, մետաղները ոչ մետաղներից բաժանող սահմանագիծը` բորը աստատին միացնող գիծն է պարբերական համակարգում: Մետաղները դասավորված են այդ գծից ձախ և ներքև, իսկ գծին մոտ տարրերը երկակի բնույթ ունեն: առանձնահատուկ մետաղների հատկությունների տարրերի մի խումբ, որոնք ունեն բարձր էլեկտրաջերմահաղորդականություն, դիմադրության դրական ջերմաստիճանային գործակից։ Այսօր բացահայտված է միայն 98 մետաղատեսակ։

2).բնության մեջ տարածվածությունը

Մետաղների մեծ մասը հանդիպում է բնության մեջ միացությունների և հանքաքարերի ձևով։ Նրանք կազմում են օքսիդներ, սուլֆիդներ, կարբոնատներ և այլ քիմիական միացություններ։  Անհրաժեշտության դեպքում կատարվում է մետաղների մշակում։ Դրա ուսումնասիրությամբ զբաղվում է մետալուրգիա կոչվող գիտությունը: Այն տարբերում է սև և գունավոր մետաղների համաձուլվածքները։ Ոսկին, արծաթը և պլատինը դասվում են թանկարժեք (ազնիվ) մետաղների շարքին։ Բացի այդ, փոքր քանակությամբ մետաղներ առկա են նաև ծովի ջրում, բույսերում, կենդանի օրգանիզմներում, որոնք կարևոր նշանակություն ունեն օրգանական աշխարհի ձևավորման և գոյատևման գործընթացներում։ Հայտնի է, որ մարդու օրգանիզմի 3%-ը կազմված է մետաղներից: Մեր բջիջներում ամենաշատը առկա են կալցիումը և նատրիումը։

3).ֆիզիկական հատկությունները

Մետաղների ֆիզիկական հատկությունները՝ գույնը, կարծրությունը, հալման ջերմաստիճանը,  խտությունը, էլեկտրահաղորդականությունը և ջերմահաղորդականությունը, մետաղական փայլն ու անթափանցիկությունը, պլաստիկությունը: Մետաղները տարբեր գույնի են: Արտադրության ոլորտում դրանք պայմանականորեն բաժանվում են սև և գունավոր մետաղների :Սովորական պայմաններում բոլոր մետաղներին, բացի սնդիկից, հատուկ է պինդ ագրեգատային վիճակը, սակայն դրանց կարծրություններն ու հալման ջերմաստիճանները տարբեր են:

4).քիմիական հատկությունները

Մետաղների մեծամասնության արտաքին էներգիական մակարդակում առկա է էլեկտրոնների փոքր քանակ (1-3), այդ պատճառով նրանք ռեակցիաների մեծ մասում հանդես են գալիս որպես վերականգնողներ (այսինքն «տալիս են» իրենց էլեկտրոնները)։

5).ստացման եղանակները

Մետաղները հաճախ հողից ստացվում են հանքային արդյունաբերության միջոցով, արդյունքը՝ ստացված հանքաքարերը, ծառայում են որպես անհրաժեշտ տարրերի համեմատաբար հարուստ աղբյուր։ Հանքաքարերի գտնվելու վայրը պարզելու համար օգտագործվում են հատուկ հետազոտական մեթոդներ, որոնց մեջ է մտնում հանքաքարերի հանքատեղերի հետախուզությունը։ Մաքուր մետաղների ստացման և հետագա օգտագործման համար անհրաժեշտ է դրանք զատել հանքաքարից և զտել։ Անհրաժեշտության դեպքում կատարվում է մետաղների լեգիրացում կամ այլ մշակում։
6).կիրառման բնագավառները։

Մետաղները դուրս են բերվում արդյունահանանված հանքաքարերից, որպես կանոն, քիմիական կամ էլեկտրոլիտիկ վերականգնման միջոցով։ Հրամետաղագործության մեջ հրաքարից մետաղի հումքի փոխակերպման համար կիրառվում է բարձր ջերմաստիճանը, հիդրոմետաղագործության մեջ նույն նպատակներով օգտածործվում է ջրային քիմիան: Կիրառված մեթոդը կախված է մետաղի տեսակից և աղտոտվածության տիպից։ Մաքուր մետաղի դուրսբերման համար այդ սովորաբար ենթարկվում է հալեցման՝ տաքացում, որն ուղեկցվում է վերականգնմամբ։ Շատ տարածված մետաղներ, ինչպիսին է օրինակ երկաթը, հալեցվում են, կիրառելով ածխածին, որպես վերականգնող։ Մի շարք մետաղներ, ինչպիսիք են ալյումինն ու նատրիումը, չունեն ոչ մի տնտեսապես արդարացված վերականգնող և արդյունահանվում են էլեկտրոլիզի միջոցով:

Քիմիա․ Ընտանեկան դպրոցի հարցեր․․․

«Ընտանեկան դպրոցի հարցեր»

1. Ինչո՞ւ  են 7֊րդ  խմբի գլխավոր  ենթախմբի տարրերին անվանում «հալոգեններ»։

Այդ անունը ստացել են այն պատճառով, որ բազմաթիվ մետաղների հետ առաջացնում են մեծ գործածություն ունեցող աղեր:

2. Ինչո՞ւ են հալոգենները համարվում կենսական տարրեր։

Հալոգենները առաջացնում են բարդ օրգանական նյութեր և պահպանում են օրգանիզմի կենսագործունեությունը, այդ իսկ պատճառով համարվում են կենսական տարրեր։

3. Որո՞նք են հալոգենների միացությունների դերը մարդու օրգանիզմում։

Հալոգենները կենսականորեն շատ անհրաժեշտ տարրեր են և օրգանիզմում բացառապես -1 օքսիդացման աստիճանում են։

Ֆտորը հիմնականում տեղայնացված է ատամներում, եղունգներում և ոսկրային հյուսվածքներում: Ատամի արծնի հիմնական բաղադրիչ մասը ֆտորապատիտն է, որի պակասը օրգանիզմում առաջ է բերում կարիես հիվանդությունը:

Քլորի զանգվածային բաժինն օրգանիզմում կազմում է 0,15%: Քլորիդ իոններ է պարունակում արյան պլազման՝ գերազանցապես NaCl և KCl աղերի լուծույթների ձևով։ Կերակրի աղի օրական պահանջը 5-10 գ է։ Մարդու և կենդանիների ստամոքսում արտադրվում է աղաթթու, որը կազմում է ստամոքսահյութի 0,3%-ը և անհրաժեշտ է սննդի նորմալ մարսողության, ինչպես նաև սննդի հետ օրգանիզմում ներթափանցող հիվանդագին մանրէները ոչնչացնելու համար։ Բժշկության մեջ լայնորեն օգտագործվում են կերակրի աղի ֆիզիոլոգիական և հիպերտոնիկ լուծույթները։

Կենտրոնական նյարդային համակարգը շատ զգայուն է բրոմիդի իոնի՝ Br², նկատմամբ, որն ունի հանդարտեցնող ազդեցություն։ Այդ պատճառով բրոմ պարունակող դեղամիջոցներն օգտագործվում են նյարդային գրգռվածությամբ տառապող հիվանդների բուժման համար։

Մարդու օրգանիզմը պարունակում է շուրջ 25 մգ յոդ, որը հիմնականում կուտակված է վահանձև գեղձում: Վերջինում յոդի պակասը առաջ է բերում խպիպ ծանր հիվանդությունը, որի կանխման համար կերակրի աղին խառնում են կալիումի յոդիդի հետ։ Յոդի սպիրտային լուծույթը օգտագործվում է բժշկության մեջ մաշկի բորբոքումների և վնասվածքների դեպքում՝ որպես վարակազերծող և արյան հոսքը դադարեցնող միջոց։

4. Կարելի՞ է խմելու ջուրը ախտահանել քլորով։ Պատասխանը հիմնավորեք։

Մարդու առողջությունը կախված է նրա խմած ջրից, սակայն ոչ բոլորն ունեն մաքուր ջուր ըմպելու հանարավորություն: Ծորակից հոսող ջուրը սովորաբար պարունակում է մեծ քանակությամբ քլոր: Ջուրը քլորացվում է տոքսիկ գազերի միջոցով, որոնք օգտագործվում է ախտահանման համար: Խմելու համար պիտանի ջուրը պետք է պարունակի առավելագույնը 4 միլիգրամ քլոր մեկ լիտր ջրում, սակայն քլորի ճիշտ չափաբաժինը ոչ միշտ է պահպանվում և սովորաբար գերազանցում է թույլատրելի սահմանը:  Խմելու ջուրը չի կարելի ախտահանել քլորով, քանի որ քլորացված ջրի գործածությունը բարձրացնում է միզապարկի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը, բարձրացնում արյան մեջ խոլեստերինի մակարդակը, առաջացնում է ալերգիաներ ու ասթմա: Այն կարող է նաև վնաս հասցնել մաշկին, աչքերին և շնչառական ուղիներին, այդ իսկ պատճառով ջուրը խմելուց առաջ պետք է քլորից մաքրել։

5. Աղաթթվի ո՞ր աղի 0.9%֊անոց ջրային լուծույթն է կոչվում  ֆիզիոլոգիական լուծույթ։

Ֆիզիոլոգիական լուծույթ է կոչվում NaCl-ի 0,9 %-անոց ջրային լուծույթը։

6. Ի՞նչ է ժավելաջուրը։

Ժավելաջուրը կալիումի հիպոքլորիդի՝ KClO և Կալիումի քլորիդի՝ KCl ջրային լուծույթն է։ Օժտված է սպիտակեցնելու հատկությամբ։ Կիրառվում է թղթի և տեքստիլ արդյունաբերության մեջ։

7. Ի՞նչ է քլորակիրը։

Քլորակիրը կալցիումի հիդրօքսիդի և քլորի փոխազդեցության արդյունք է և բյուրեղաջուր պարունակող բարդ կոմպլեքս է։ Քլորի հոտով, խոնավածուծ, սպիտակ փոշի է։ Պարունակում է 28–38% ակտիվ (քլոր անջատվում է աղաթթու ավելացնելիս)։ 2% խոնավություն պարունակող քլորակիրը տարեկան կորցնում է ակտիվ քլորի 1%-ը, իսկ 10% խոնավություն պարունակողը կորցնում է 10%–ը։ Կիրառվում է հիվանդի խնամքի համար օգտագործվող ամանեղենը, ջուրը, կերակրի մնացորդները, զուգարաններն ախտահանելու, նաև գործվածքեղենը, թաղանթանյութը սպիտակեցնելու համար։

Քիմիա. Առցանց ուսուցում. 20-30.04.2020

Նախագծի անվանումը. «Հալոգեննեեր»
Նախագծի բովանդակությունը.

1. 7֊րդ խմբի գլխավոր ենթախմբի տարրերի ընդհանուր բնութագիրը:

Քիմիական տարրերի պարբերական համակարգի VII A խմբի տարրերը (ֆտոր` F, քլոր` CI, բրոմ` Br, յոդ` I) անվանվում են հալոգեններ: Հալոգենների խմբին է պատկանում նաև ռադիոակտիվ աստատ` At տարրը, որի քանակը երկրակեղևում անչափ փոքր է: Նրա հատկությունների վերաբերյալ մեզ շատ քիչ բան է հայտնի, և այն չենք դիտարկելու: Հալոգենների ատոմներն արտաքին էլեկտրոնային շերտում պարունակում են 7-ական էլեկտրոն։

2. Հալոգենների տարածվածությունը բնության մեջ:

Հալոգենների քիմիական ակտիվությունը բավականին մեծ է, որի պատճառով բնության մեջ ազատ վիճակում չեն հանդիպում: Հալոգենները բնության մեջ հանդիպում են գերազանցապես միացությունների ձևով։ Ֆտորի ամենատարածված միացություններն են ֆլյուորիտը, կիրոլիտը,, ֆտորապատիտը: Ֆտորը ստանում են հիմնականում կալիումի ֆտորիդի հալույթի էլեկտրոլիզով։ Քլորի բնական միացություններից են կերակրի աղը, սիլվինը, կառնալիտը և այլն։ Արդյունաբերությունում քլորը ստանում են կերակրի աղի ջրային լուծույթի էլեկտրոլիզով։ Բրոմի և յոդի միացություններ են պարունակում բնական ջրերը, որոնցից էլ կորզում են այդ հալոգենները՝ օգտագործելով քլորի օքսիդիչ հատկությունը։

3. Հալոգենների ատոմների բաղադրությունը և կառուցվածքը:

Քլորի ատոմի կառուցվածքն է (17,18) 17:  Ֆտորի ատոմի կառուցվածքն է (9,10) 9: Բրոմի ատոմի կառուցվածքն է (35,44) 35: Յոդի ատոմի կառուցվածքն է (53,74) 53:

4. Քլորի վալենտականությունը և օքսիդացման աստիճանը միացություններում:

Առաջին վալենտականության ժամանակ հնարավոր օքսիդացման աստիճանը +1, −1, 0 է, երկրորդում՝ +3, երրորդում՝ +5, չորրորդում՝ +7։

5. Քլորի և նրա միացությունների կիրառությունը:

Քլորը լայնորեն օգտագործվում է արդյունաբերության մեջ։ Այն օգտագործվում է աղաթթվի արդյունաբերական ստացման և այնպիսի նյութերի պատրաստման համար, որոնք օգտագործվում են գործվածքներն սպիտակեցնելու համար։ Խմելու ու կենցաղային նպատակների համար նախատեսված ջուրը մինչև ջրատար խողովակների ցանց մղելը հիվանդաբեր միկրոօրգանիզմներից ախտահանվում է իր մեջ աննշան քանակի քլոր լուծելով՝ քլորելով։  Արդյունաբերությունում քլորից ստանում են քլորաջրածին և աղաթթու։ Քլորի ջրային լուծույթի մանրէասպան հատկության վրա է հիմնված բնակչությանը ջուր մատակարարող կայաններում գազային քլորի օգտագործումը, հատկություն, որը պայմանավորված ատոմային թթվածնի գոյացմամբ։ Քլորն օրգանիզմն ստանում է հիմնականում կերակրի աղի ձևով։ Քլորը կուտակվում է մաշկի մեջ, ավելցուկային ընդունման դեպքում պահվում է օրգանիզմում։ Սննդամթերքների մեջ պարունակվում է չնչին քանակությամբ։

6. Հալոգեն պարզ նյութերի ֆիզիկաքիմիական հատկությունները:

Հալոգենները գոյություն ունեն երկատոմ մոլեկուլների ձևով, որոնք առաջանում են հալոգենների ատոմների արտաքին էներգիական մակարդակի կենտ էլեկտրոնները զույգվելու հաշվին: Կապը երկու ատոմի միջև կովալենտային ոչ բևեռային է: Ֆտորը` սուր գրգռող հոտով, բաց դեղին գույնի գազ է (20°C), չի հեղուկանում: Քլորը՝ սուր խեղդող հոտով, դեղնականաչ գույնի գազ է (20°C), ճնշման տակ հեղուկանում է:  Բրոմը՝ տհաճ հոտով, կարմրագորշ (20°C) հեշտ ցնդող հեղուկ է: Յոդը՝ սուր հոտով, մուգ մանուշակագույն՝ մետաղական փայլով, 20°C-ում պինդ նյութ է, որը հեշտ ենթարկվում է սուբլիմացման (պինդ վիճակից ամիջապես անցնումը գազային վիճակի): Մոլային զանգվածի մեծացման հետ հալոգենների հալման և եռման ջերմաստիճանները բարձրանում են, մեծանում է խտությունը, ինչը պայմանավորված է  միջմոլեկուլային փոխազդեցության ուժերի մեծացման հետ: Քլորը, բրոմը և յոդը ջրում վատ են լուծվում, ֆտորը փոխազդում է ջրի հետ: Հալոգեններն ազատ վիճակում շատ թունավոր են, նույնիսկ յոդը, եթե նրա կոնցենտրացիան օդում մեծ է:

7. Աղաթթվի և նրա աղերի կիրառությունը։

Աղերը կիրառվում են ամենուրեք, ինչպես արտադրությունում, այնպես էլ առօրյա կյանքում: Ածխաթթվի աղերը: Կալցիումի կարբոնատը օգտագործվում են կրաքարի համար հումք: Նատրիումի կարբոնատը օգտագործում են ապակու և օճառի արտադրության մեջ: Կալցիումի կարբոնատը բնության մեջ հանդիպում է կրաքարի, կավճի և մարմարի ձևով:

Քիմիա․ Հեռավար ուսուցում

Թեմատիկ  հարցեր և վարժություններ.    

*1. Ո՞ր  տարրերն են   ընդգրկված 5֊րդ խմբի գլխավոր ենթախմբում…

5֊րդ խմբի գլխավոր ենթախմբում N, P, As, Sb, Bi տարրերը։

*2. Ո՞ր տարրի  մոտ է ավելի ուժեղ արտահայտված  ոչ մետաղական հատկությունները ազոտի՞.թե `ֆոսֆոր՞. ինչո՞ւ. ..

Ավելի ուժեղ է արտահայտվեծ ֆոսֆորի մոտ, որովհետև ֆոսֆորի էլեկտրաբացասականությունը ավելի քիչ է,քան ազոտինը։

*3. Ազոտը  և ֆոսֆորը համարվում են կենսական տարրեր. ինչո՞ւ. …

Ազոտը և ֆոսֆորը համարվում են կենսական տարր, որովհետև առաջացնում են բարդ օրգանական նյութեր, որից կազմված են կենդանի օրգանիզմները:

*4. Ւ՞նչ  պայմաններ են  անհրաժեշտ. բույսի աճի համար….

Բույսերի աճման համար հարկավոր է՝ ջուր, արևի ճառագայթներ, հող, օդ, պարարտանյութ, կլիմա և բարենպաստ պայմաններ։

*5. Ւ՞նչ  է  պարարտանյութը. ինչպիսի՞ պարարտանյութեր գիտեք….

Պարարտանյութերը օրգանական, անօրգանական և կենսաբանական  նյութեր են, որոնք օգտագործվում են հողի հատկությունները և բույսերի սննդառությունը բարելավելու ու բերքատվությունը բարձրացնելու նպատակով։ Պարարտանյութերը բարձրացնում են հողի բերրիությունը, բարելավում սննդային, ջրային, ջերմային և օդային ռեժիմները, ֆիզիկական, քիմիական ու կենսաբանական հատկությունները, բարձրացնում մշակաբույսերի բերքատվությունը և լավացնում բերքի որակը։ Պարարտանյութերի տեսակներն են՝

• Օրգանական պարարտանյութեր

Օրգանական պարարտանյութեր են գոմաղբը, բուսահողը, գոմաղբահեղուկը, թռչնաղբը, տորֆը, կոմպոստները և այլն։

• Հանքային պարարտանյութեր

Հանքային պարարտանյութերեն ազոտական, ֆոսֆորական, կալիումական, միկրոպարարտանյութեր և այլն։

• Կենսաբանական պարարտանյութեր կամ բիոպարարտանյութեր

Պարունակում են կենդանի միկրոօրգանիզմներ, հիմնականում բակտերիաներ, որոնք հողում բազմանում են և կատարում մի շարք կարևոր գործառույթներ, որոնցից է մոլեկուլային ազոտի ֆիքսացիան, ամոնիֆիկացիան, նիտրիֆիկացիան, օրգանական նյութերի տարրալուծումը, պոտենցիալ բերրիության մատչելիացումը և այլն:

Քիմիա․ Հեռավար ուսուցում

Նախագծի անվանումը «Ազոտ։ Փոսֆոր։  

*Ազոտ և ֆոսֆոր տարրերի ատոմների կառուցվածքը։

Ազոտը  պարբերական համակարգի 5-րդ խմբի 7–րդ տարրը, քիմիական նշանը՝ N, կարգահամարը՝ 7, ատոմային զանգվածը՝ 14.0067: Ազատ վիճակում անհամ և անհոտ գազ է, ջրում վատ է լուծվում։ Մոլեկուլը կազմված է 2 ազոտի ատոմներից N₂, որոնց կապը շատ ամուր է։ Բնության մեջ ազոտը կազմված է ¹⁴N և ¹⁵N կայուն նուկլիդներից։ Արտաքին էլեկտրոնային մակերեսի կարգը 2s²2p³:

Ֆոսֆորը պարբերական համակարգի 3-րդ պարբերության 5-րդ խմբի տարրը, քիմիական նշանը՝ P, կարգահամարը՝ 15, ատոմային զանգվածը՝ 30,97376։ Ֆոսֆորը բնորո\ հոտով, անգույն, մոմակերպ, թունավոր նյութ է, ստացվում է ֆոսֆորի գոլոր\իները սառեցնելիս։ Ֆոսֆորը բնության մեջ ազատ վիճակում չի հանդիպում:

*Ազոտ. ազոտի օքսիդները. ազոտական թթուն և նրա աղերը։

Ազոտի օքսիդները անօրգանական միացություններ են, ազոտի և թթվածնի միացությամբ։ Թթվածնի հետ ազոտն առաջացնում է 6 կայուն միացություն։ Ազոտի բոլոր օքսիդները սովորական պայմաններում գազեր են բացի N₂O₅ անգույն բյուրեղական նյութ է։ Հայտնի են ազոտի 10 օքսիդներ։ Ազոտի ենթօքսիդ, N₂O, Ազոտի մոնօքսիդ  NO, Երկազոտային դիօքսիդ , N₂O_3, Ազոտի երկօքսիդ կամ անհիդրիդ , NO₂,  Երկազոտայի տետրաօքսիդ N₂O_4, Ազոտական անհիդրիտ, N₂O_5, Եռնիտրոամին, N(NO₂)_3։ 

Ազոտական թթուի քիմիական բանաձևն է (HNO₃), խոնավ օդում ծխացող նյութ է, ուժեղ միահիմն թթու և շատ ուժեղ օքսիդիչ, մանավանդ խիտ լուծույթներում հանդես է գալիս գլխավորապես որպես օքսիդիչ: Ջրի հետ խառնվում է ցանկացած հարաբերությամբ։ Ազոտական թթուն որպես ուժեղ թթու՝ փոխազդում է հիմնային և ամֆոտեր օքսիդների հետ, հիմքերի հետ, թույլ թթվից աղի է դուրս մղում, նաև բարձր ջերմաստիճանում և լույսի առկայության դեպքում ազոտական թթուն քայքայվում է, փոխազդում է նաև մետաղների հետ, ազոտական թթուն փոխազդում է նաև արոմատիկ ածխաջրածինների հետ։ Բնության մեջ քիչ քանակությամբ ազոտական թթու առաջանում է ամպրոպների ընթացքում։ Ազոտական թթուն, ինչպես և մյուս թթուները, փոխազդում է հիմքերի, հիմնային օքսիդների, աղերի (կարբոնատների, սուլֆիտների ու սիլիկատների) հետ: Ազոտական թթվի բոլոր աղերն առանց բացառության ջրում լուծելի, բյուրեղային նյութեր են, ենթարկվում են ջերմային քայքայման

*Ֆոսֆորի պարզ նյութերը` կարմիր և սպիտակ ֆոսֆոր։ Օրթոֆոսֆորական  թթուն և նրա  աղեը։

Ֆոսֆորի երկու կարևոր ալոտրոպ ձևերն են՝ սպիտակ ֆոսֆորը և կարմիր ֆոսֆորը։ Սև ֆոսֆորն ստացվում է սպիտակ ֆոսֆորը բարձր (շուրջ 1200 մեգապասկալ) ճնշման տակ տաքացնելիս։ Ֆոսֆորն առաջացնում է մի շարք տարաձևություններ: Դրանցից տարածված են սպիտակն ու կարմիրը: Տաքացնելիս 250-300 °C դանդաղ փոխարկվում է կարմիր ֆոսֆորի։ Քիմիապես ավելի պասսիվ է, օդում բռնկվում է 240-250 °C տաքացնելիս, համարյա թունավոր չէ։ Չի լուծվում ջրում և ծծմբածխածնում։ Ապրանքային կարմիր ֆոսֆորը գործնականորեն ամորֆ է, գույնը՝ կարմրաշագանակագույնից մանուշակագույն։ Սպիտակ ֆոսֆորը ճնշման տակ (մոտ 15 000 մթնոլորտ) տաքացնելիս՝ 200-220 °C, փոխարկվում է սև ֆոսֆորի։

Եթե ֆոսֆորական անհիդրիդը լուծե՛ք սառը ջրում, ապա կստացվի մետաֆոսֆորական թթու՝ HPO3, որը թունավոր նյութ է։ Տաք ջրում ֆոսֆորի(V) օքսիդը լուծելիս ստացվում է օրթոֆոսֆորական թթու կամ պարզապես ֆոսֆորական թթու՝ H3PO4։  Ֆոսֆորական թթուն եռահիմն թթու է, ջրային լուծույթում ենթարկվում է աստիճանական դիսոցման։ Աստիճանական դիսոցման հետևանքով ֆոսֆորական թթուն երեք տեսակի աղ է առաջացնում, չեզոք աղեր՝ ֆոսֆատներ (օրինակ՝ K3PO4), թթու աղեր՝ երկհիդրոֆոսֆատներ (օրինակ՝ KH2PO4) և հիդրոֆոսֆատներ (օրինակ՝ K2HPO4)։ Ֆոսֆորական թթուն փոխազդելով մետաղների, մետաղների օքսիդների, հիմքերի և աղերի հետ առաջացնում է այդ թթվին համապատասխանող աղեր՝ ֆոսֆատներ:

* Ազոտական և ֆոսֆորական  պարարտանյութեր։

Ազոտական պարարտանյութերը անօրգանական և օրգանական ազոտ պարունակող միացություններ են, որոնց հողի մեջ են մտցնում բերքառատության համար։ Հանքային ազոտային պարարտանյութերի թվին են պատկանում ամիդային, ամոնիակային և նիտրատային պարարտանյութերը։ Ազոտային պարարտանյութերը հիմնականում ստանում են սինթետիկ ամոնիակից։ Ազոտի միացությունների պատճառով հաճախ սահմանափակում է մշակաբույսերի աճը և դրա համար էլ ազոտային պարարտանյութերն ունեն մեծ դրական ազդեցություն։ Բոլոր տեսակի ազոտային պարարտանյութերից ամենաշատը տուժում են հողի միկրոօրգանիզմները։ Առաջին շաբաթում պարարտանյութի 70 տոկոսը մտցնելուց հետո առաջանում են բակտերիաներ և սնկեր ու միայն նրանց մահվանից հետո պարարտանյութերի կազմում եղած ազոտը կարող է օգտագործվել։

Ֆոսֆորային պարարտանյութերը անօրգանական և օրգանական ֆոսֆոր պարունակող միացություններ են, որոնց հողի մեջ են մտցնում բերքառատության համար։ Ֆոսֆորի պակասի կամ բացակայության պայմաններում բույսերը ի վիճակի չեն աճելու նորմալ եղանակով։ Հողում ֆոսֆորի քիչ քանակությունը ազդում է հատկապես հացահատիկային բույսերի բերքի վրա։ Տարբերակված են ֆոսֆոր պարունակող պարարտանյութերի մի քանի տեսակներ՝ Ֆոսֆորային ալյուր և ոսկրալյուր, Հասարակ սուպերֆոսֆորատ,Կրկնակի սուպերֆոսֆորատ, Պրեցիպիտատ և Ամոֆոսներ։

 

Թունավոր նյութերը օդում

Մթնոլորտը համարվում է երկրագնդի արտաքին շերտը և կազմում է Երկրի զանգվածի քիչ մասը սակայն նրա դերը չափազանց մեծ է: Արտադրական գործունեությունը ազդում է մթնոլորտի վրա, որի աղտահարման հիմնական աղբյուրներն են արդյունաբերական ձեռնարկությունները, տրանսպորտը,  թունաքիմիկատների օգտագործումն, հումքի վերամշակումն, ինչպես նաև ջեռուցման համար օգտագործվող վառելիքի այրումը և այլն:
Տարվա բոլոր եղանակներին փոշու բաղադրության մեջ կարելի է հայտնաբերել ծանր մետաղներ, առաջին կարգի վտանգավորության տարրեր` սնդիկ, մկնդեղ, կապար, կադմիում:
Մթնոլորտի աղտոտման ամենահիմնական աղբյուրներից մեկը ավտոտրանսպորտն է:
Ես նաև գիտեմ, որ շմոլ գազը CO-ն անգույն, անհոտ, թունավոր գազ է: Վատ է `լուծվում ջրում և լավ է լուծվում օրգանական լուծիչներում:
Այն ընկնելով օրգանիզմ 300 անգամ ավելի արագ է միանում հեմոգլոբինի հետ քան թթվածինը, առաջացնելով կարբօքսիհեմոգլոբին որի պարունակությունը 60%-ից բարձր մահացու է:
Թունավոր նյութերը օրգանիզմ են թափանցում շնչառական օրգանների, մաշկի լորձաթաղանթի և մարսողական ուղիների միջոցով:
Գազից բացի, մթնոլորտ են թափանցում և պահպանվում են պինդ ածխածինը և ծանր մետաղները:

Որոշակի կլիմայական պայմաններում անդրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությամբ տեղի է ունենում օդի երկրորդային աղտոտում, երբ առաջնային աղտոտող նյութերը քայքայվում են՝ գոյացնելով աղտոտող նոր նյութեր:  Ջէկերը, արդյունաբերական ձեռնարկությունները և տրանսպորտը մթնոլորտ են արտանետում ոչ միայն վտանգավոր նյութեր, այլև մեծ քանակությամբ ջերմություն, ինչի հետևանքով մթնոլորտը տաքանում է, փոխվում են օդի խոնավությունն ու շարժունությունը՝ հանգեցնելով ջերմային աղտոտման:

Փոշու, թունավոր նյութերի ազդեցությունը մարդու առողջության վրա բացասական է: Մարդը չպետք է մոռանա, որ ինքը բնության մի մասն է և ոչնչաց­նելով բնությունը, աղտոտելով օդը կործանում է ինքն իրեն:

Քիմիա. Ինքնաստուգում

Ինքնաստուգում՝ ՙՙՈչ մետաղներ՚՚               Յուրաքանչյուր  առաջադրանքը  0.5 միավոր  է

1. Ո՞ր քիմիական  տարրի  ատոմներն  են  մտնում  թվարկված  բոլոր  նյութերի  բաղադրության  մեջ. նատրիումի  հիդրօքսիդ,  օզոն, ածխածնի (IV) օքսիդ, ջուր, ազոտական  թթու, ծծմբի(VI)  օքսիդ.

1)   ծծումբ                    2)  քլոր                        3)  թթվածին                 4)  ածխածին

 

2. Օդում  ֆոսֆորի  այրման,  ստացված  ֆոսֆորի (V)  օքսիդի  ջրում  լուծվելը  և  ֆոսֆորական  թթվի  չեզոքացումը  նատրիումի  հիդրօքսիդով  ռեակցիաներըի   ո՞ր  տեսակին  են  համապատասխանում .

1)   միացման, տեղակալման,  փոխանակման

 2)   միացման, միացման, փոխանակման

3)   փոխանակման, տեղակալման, միացման

4)   միացման, փոխանակման,  տեղակալման

 

3. Թթվածնի քանի՞  ատոմ  կա  ալյումինի  օքսիդի  մեկ  մոլեկուլում.

1)  4                             2) 1,806 ^. 10²⁴                             3)   2                                          4)  3

4. Ո՞ր շարքում  են  գրված  միայն   թթվային  օքսիդների  բանաձևեր.

1)  CO₂, Mn₂O₇,  P₂O₅, NO₂

2)  Al₂O₃,  K₂O,  SO₃, CrO

3)  FeO, P₂O₃, N₂O, BaO

4)   CrO₃, CO, SrO, Cs₂O

5. Ո՞ր պնդումն  է  ճիշտ  ամֆոտեր (երկդիմի)  օքսիդների  համար.

1)  փոխազդում  են  միայն  հիմքերի  հետ

2)  փոխազդում  են  միայն  թթուների  հետ

3)  փոխազդում  են  և’  հիմքերի, և’  թթուների  հետ

4)  չեն փոխազդում  են   ո’չ  հիմքերի,  ո’չ  թթուների  հետ

 

6. Որո՞նք են  1, 2, 3, 4  նյութերը  փոխարկումների  հետևյալ  շղթայում.

Cu    ¹  ›   CuO    ²  ›  CuSO₄    ³  ›  CuCl₂    ⁴  ›  Cu(OH)₂

1) H₂,H₂SO₄, HCl, KOH                    3)  O₂, H₂SO₄, BaCl₂, NaOH

2)H₂O, SO₃, NaCl, NaOH                  4)  O₂, SO₃, HCl, H₂O

 

7. Որո՞նք  են  ոչմետաղ —> թթվային  օքսիդ —> թթու —> աղ  ծագումնաբանական   կապն  արտահայտող  փոխարկումների  շղթայում  համապատասխան   ռեակցիաների   հավասարումների  ձախ  մասերը` ըստ  իրականացման   հերթականության.

ա)  SO₂+H₂O =H2SO3                                         դ)  H₂SO₃+CaO =H2O + CaSO3

բ)   S+O₂ =SO2                                                    ե)  SO₂+CaO =CaSO3

գ)   S+H₂O =H2S + SO2

1)  բ, ե, դ                               2)  բ, ա, դ                               3)  գ, դ, ե                        4)  ե, ա, գ

 

8. Ջրածին ստանալու  համար  մետաղական  ցինկի  հետ  ո՞ր  թթուն  են  փոխազդեցության   մեջ  դնում.

1)   խիտ  H₂SO₄                   2)  նոսր  H₂SO₄                      3)  խիտ  HNO₃              4)  նոսր  HNO₃

 

9. Հետևյալ նյութերից ` HNO<sub>3</sub>,  CaO,  CuSO<sub>4</sub>,  Ca(OH)<sub>2</sub>,  P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>  որո՞նք  կփոխազդեն  նատրիումի  հիդրօքսիդի  հետ`առաջացնելով   չեզոք  աղեր.  Ճիշտ  պատասխանը` բոլոր  հնարավոր  ռեակցիաների գործակիցների  գումարն  է.

1)  20                                 2)  21                            3)  25                               4)  26

 

10. Ո՞ր շարքի  բոլոր  նյութերն  են  փոխազդում  կալիումի  հիդրօքսիդի  ջրային  լուծույթի      հետ.1)  FeO, CrO₃, HClO                                             3)  ZnO, HClO₄, MgO

    2) KCl, SO₂, CO₂                                                              4)  FeCl₃, ZnO, Mn₂O₇

     

11. Համապատասխան պայմաններում հետևյալ  զույգերից  մի  քանիսի  նյութերը

փոխազդում  են.

ա)  Zn  և  FeCl₂,    բ)  Fe  և  ZnCl₂,    գ)  Cu  և  AgNO₃,     դ)  CuO  և  HNO₃,    ե)  CuSO₄  և Fe

12. Որքա՞ն  է  տեղակալման   ռեակցիաներում  ստացվող  բարդ  նյութերի

հարաբերական  մոլեկուլային  զանգվածների  գումարը.

1)  392                             2)  480                               3)  476                                       4)  264

 

12. Որքա՞ն է տեղակալման ռեակցիաներում ստացվող բարդ նյութերի հարաբերական մոլեկուլային  զանգվածների գումարը.

1) 392                               2) 480                               3) 446                                   4) 264

13. NaOH, H₂SO_4,  Al(OH)₃,  Cu(OH)₂, Ca(OH)₂, Fe(OH)₃  միացություններից  մի  քանիսը  հնարավոր  է  ստանալ  համապատասխան  օքսիդի  և  ջրի  միացումով: Որքա՞ն  է  հնարավոր  ռեակցիաների  հավասարումների  գործակիցների  գումարը.

1)  10                                        2)  25                                     3)  4                                         4)  6

14. Միացություններում +6  օքսիդացման  աստիճան  ցուցաբերող  քիմիական  տարրի առաջացրած  0,875 գ  զանգվածով  երկհիմն  թթվի  քայքայումից  գոյացել  է 0,812 գ  այդ թթվին  համապատասխանող  օքսիդ: Որքա՞ն է  թթվի  մոլային  զանգվածը (գ/մոլ).

1)  250                                      2)  210                                 3)  162                                      4)  98

15. Թթվածնի քանի՞  ատոմ  է  պարունակում  1,02 գ  ալյումինի  օքսիդը.

1)  1,806 ^. 10²¹          2)   0,03                   3)  0,01              4)  1,806 ^. 10²²

16. 7,8 գ զանգվածով  կալիումը  լուծել  են  48,4 գ  ջրում:  Որքա՞ն  է  նյութի  զանգվածային       բաժինը (%) ստացված  լուծույթում.

1)  20                                    2)    80                                  3)  25                                      4)   65

17. Որքա՞ն է երկաթի  օքսիդի  հարաբերական  մոլեկուլային  զանգվածը, եթե  դրա 19,68 գ   զանգվածով  նմուշը  մինչև  մետաղ  վերականգնելու  համար  ծախսվել  է  8,2656 լ (ն.պ.) ծավալով  ջրածին.

1)  72                                    2)    160                                   3)  23                                      4)   104

18. Ծծմբական և  ազոտական  թթուներ  պարունակող 945 գ զանգվածով  ջրային  լուծույթին      ավելցուկով  բարիումի  քլորիդ  ավելացնելիս  անջատվել  է  116,5 գ նստվածք: Նստվածքի  անջատումից  հետո  մնացած  լուծույթը  չեզոքացնելու  համար  ծախսվել  է  100  գ նատրիումի  հիդրօքսիդ:

ա) Որքա՞ն  է  ազոտական  թթվի  զանգվածային  բաժինը (%) ելային  լուծույթում:

բ) Որքա՞ն է ելային լուծույթում ծծմբական թթվի զանգվածը (գ):

19. Պարբերական համակարգի  գլխավոր  ենթախմբերի  տարրերից  մեկի  բարձրագույն  օքսիդի  մոլային  զանգվածը 108 գ/մոլ  է, իսկ  այդ  օքսիդում  թթվածնի  զանգվածային  բաժինը  74 % է:

ա) Որքա՞ն է այդ տարրի ջրածնային միացության մոլային զանգվածը (գ/մոլ):

բ) Ի՞նչ  զանգվածով (գ) թթու  կառաջանա  այդ  օքսիդի  մեկ  մոլը  ջրում  լուծելիս: